He Aha Ka ʻAiʻē A ʻAmelika Iā Hawaiʻi?

Read this article in English.
Ua unuhi ʻia kēia ʻatikala mai ka ʻōlelo haole mai. E heluhelu i ka mana ʻōlelo haole ma ʻaneʻi.

Ma kaʻe o ka nahele ma ka mokupuni ʻo Oʻahu, i loko o ʻelua ʻīpuka nunui – inā ʻae ʻia ʻoe e komo – i laila nō e ʻike ʻia ai ke kauhale o ka pelekikena, i hoʻonoho ʻia iā ia iho, o ka Nation of Hawaiʻi.

No Dennis Puʻuhonua Kanahele kēia ʻāpana ʻāina he 45-ʻeka kona nui, a ua loaʻa iho ma hope o kona hoʻonoho lōʻihi ʻana, nāna nō i alakaʻi a ua hoʻopaʻahao ʻia nō, he ʻekolu kekeke a ʻoi iki aku nei. Mai ia manawa mai, ua kūkulu ʻia ke kauhale ma ia ʻāina, ma ke alo o kekahi luapele, nona nā hale haʻahaʻa a me nā kaʻa hale. He kanahiku a ʻoi iki ona mau makahiki a kohu loea kālai aupuni ʻo ia. Ua kipa au iā ia no koʻu ʻiʻini e pane i ka nīnau aʻu e nalu iho ai no iwakālua makahiki: He aha ka hana a ʻAmelika no Hawaiʻi?

Ma hope o ka hoʻokahuli ʻia ʻana o Hawaiʻi, he kenekulia a ʻoi makahiki aku nei, a ma hope pū mai o ka lilo ʻana o Hawaiʻi he mokuʻāina, he 65 makahiki aku nei, nui nā manaʻo like ʻole no ke kuleana o ʻAmelika i ko Hawaiʻi. ʻO kekahi manaʻo, maikaʻi ke kūlana e kū nei a hauʻoli he kupa ʻAmelika. Kūpaʻa nō kekahi ma hope o nā kānaka i kipi i ke aupuni mōʻī. ʻAe kekahi i ka hewa maoli o ka hoʻokahuli aupuni, ma laila nō naʻe e ʻokoʻa ai nā manaʻo. Kūpaʻa kekahi ma hope o ka laʻana aupuni-i-ke aupuni o ke aupuni pekelala, e laʻa hoʻi me ko ʻAmelika me nā ʻahahui ʻAmelika Maoli; kūpaʻa kekahi ma hope o ke kāʻili ʻia ʻana o ke ea; a kūpaʻa hoʻi kekahi ma hope o ka manaʻo ʻaʻole i pau kū kānāwai ke Aupuni Mōʻī ʻo Hawaiʻi.

A eia ka manaʻo o Kanahele, ka mea nāna i kāʻili moku mai ka mokuʻāina – ma ka wā o kāna palapala hoʻolimalima he 55 makahiki – e hahai nā Hawaiʻi i kona laʻana. I ko Kanahele manaʻo, ʻaʻole ʻo ia he ʻAmelika, a pēlā ka manaʻo o nā Hawaiʻi he nui (a ʻo nā Hawaiʻi, ʻo ia nā mamo a Hāloa, ke kanaka mua loa). Ke kaʻapuni honua ʻo Kanahele, lawe ʻo ia i kāna palapala holo ʻāina ʻAmelike a me kekahi palapala holo ʻāina Nation of Hawaiʻi āna i hana ai iā ia iho.

Aia naʻe kona ʻāpana ʻāina ma kekahi mokuʻāina ʻAmelika, kahi waiwai o ka pūʻali koa ʻAmelika, nona nā kahua pūʻali koa he 12 – helu ʻia i loko o ia mau kahua ke kikowaena no ka Māhele ʻĪnio-Pākīpika ʻAmelika a me ke Kahua Kao Lele Pākīpika. Nui ʻino nā ʻeka ʻāina Hawaiʻi a me ona mau lewa o ka pūʻali koa, he mano, kino a lehu ʻeka nō hoʻi.

Aʻole nō paha e hoʻihoʻi wale ʻia ke ea o Hawaiʻi e ke aupuni mana loa o ka honua. ʻO kaʻu i nīnau aku ai, inā pono, pehea lā e mālama a pale ai ʻo Kanahele i kona lāhui, kona aupuni? Wahi a Kanahele, he nīnau pilikino ia. “ʻO kou ola nō ia, ʻeā. He aha ka mohai? He kūnoa paha, he ola nō paha?”

Ma ka ʻaoʻao aʻe o ke pākaukau, aia kāna hope pelekikena, ʻo Brandon Makaʻawaʻawa, a haʻi mai, ua hiki ke piʻi wale ka ehuehu ma mua. “Ua hiki ke ehuehu mākou no ka makaʻu,” i ʻōlelo ai ʻo ia. Akā i kēlā me kēia manawa, “ua aloha aku, e like me kā mākou mōʻī wahine.” ʻO Liliʻuokalani ia mōʻī wahine, ka mōʻī hope loa hoʻi o Hawaiʻi, ka mea nāna i hoʻokahuli ʻia i ka makahiki 1893.

O ka maʻamau, ʻaʻole nānā nui ʻia kēia mahele o ka mōʻaukala ʻAmelika. He hewa kēia.

ʻO ka hoʻokahuli aupuni Hawaiʻi ka mea e hoʻonoho ʻia ai ʻo ʻAmelika he aupuni mana nui. Inā ʻaʻole i hoʻokahuli ʻia ʻo Hawaiʻi, inā ʻaʻole i pōkā pāhū ʻia ʻo Puʻuloa, a ʻaʻole hoʻi i alakaʻi ʻia nā Aupuni Kākoʻo i ka lanakila ma ke Kaua Honua II, a ʻaʻole hoʻi e ʻike ʻia ka Wā Maluhia ʻAmelika – he wā e pau ana paha me ka hoʻi ʻana mai o Donald Trump, ʻo ia ka pelekikena.

Ike kekahi mau Hawaiʻi i ka hanana e kū nei ma ʻAmelika ʻo ia kekahi hopena. I ko lākou manaʻo, ʻo ia ka hopena o nā hanana ma ka laina manawa i hoʻomaka ma mua iki o ka hoʻokahuli aupuni Hawaiʻi: i ke kū ʻana mai o kekahi aupuni mana pau loa ma ʻAmelika, he manawa kūpono kēia e haʻalele ʻo Hawaiʻi i ka hihia ʻAmelika, a hoʻihoʻi ʻia ke ea, e kūʻokoʻa, a kū hou ʻia ke aupuni Hawaiʻi.

I kēia mau lā, ʻo Keanu Sai kekahi o nā lelehua ʻea Hawaiʻi. Ua hānai ʻia ma Kuliʻouʻou, ma Oʻahu hikina, he keiki kāne pāʻani pōpeku. Ua puka kula kiʻekiʻe mai ʻo ia i ka makahiki 1982 a komo pololei i kekahi kulanui koa a komo i ka Pūʻali Koa.

I ka makahiki 1990, aia ʻo ia ma Fort Sill ma ʻOkalahoma i ka wā a Saddam Hussein i hoʻouka ai iā Kuwaiti, a hoʻohui ʻʻia ʻo ia ka mokuʻāina 19 o Iraqi. ʻO ka hoʻāhewa kauʻāina akula nō ia; ua kūkala ka ʻAha Palekana o ka ʻAha Aupuni Hui Pū ʻIa, kū ʻole ka hoʻohui ʻāina i ke kānāwai. Ua eo koke kekahi hui kuʻikahi i alakaʻi ʻia e ʻAmelika ma luna o Saddam, a hoʻokuʻu ʻia ʻo Kuwaiti. “A ma ia wā aʻu i noʻonoʻo iho ai, E alia iki. ʻO ia nō ka i hana ʻia ma Hawaiʻi nei,” i ʻōlelo mai ai ʻo Sai. “Ua hoʻokahuli ʻia ko mākou aupuni.” A ʻo ia hanana ka mea i kūlike ʻole ʻia ai kona manaʻo me ka mea maʻamau.

Ma mua o ko Hawaiʻi hoʻokahuli ʻia ʻana, he aupuni kūʻokoʻa ia nona nā pili kāmau me nā aupuni o ka honua a he aupuni hoʻi nona nā kānāwai kaila hou (a me kekahi palapala ʻaelike maluhia me ʻAmelika i pūlima ʻia i ka makahiki 1826). Ma kona ʻano he aupuni mōʻī kumukānāwai, ua koho ʻia nā lunamakaʻāinana, kona ʻAha Hoʻokolokolo Kiʻekiʻe, a ua haku ʻia kona Palapala Pono Kanaka i like me kā ʻAmelika Palapala Pono Kanaka. A, hoʻomanaʻo mau ko Hawaiʻi i nā malihini, ua ʻā ke kukui uila o Ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani ma mua o ka Hale Keʻokeʻo.

A ma Ianuali o ka makahiki 1893, ua hoʻokahuli pūʻiwa ʻia ʻo Hawaiʻi e kekahi mau kāne he 13 – he mau ʻAmelika a he mau kānaka i hānau ʻia ma Hawaiʻi no nā ʻohana mikionele, a he mau kānaka lākou nona nā kuleana kālā ma ka paeʻāina. Ua hoʻokahuli wikiwiki ʻia nō ʻo Hawaiʻi. Ua kapa ʻia lākou he Kōmike Palekana (e like hoʻi paha me nā hoʻokahuli aupuni o ‘Amelika a me Palani) a ua lana nui ko lākou manaʻo i ka lanakila: Ua kūpaʻa ʻo John L. Stevens, ke Kuhina Kūwaho ʻAmelika, ma hope o lākou, nāna nō i hoʻākoakoa i nā Pūʻali Hoʻouka Kaua he 160 a ʻoi e pae a kaʻi i Honolulu i ka wā e hoʻokahuli ʻia ana ka mōʻī wahine. Ma hope iho, ʻōlelo mai ʻo Stevens, ua komo ka ʻāʻā i loko ona i kona hoʻākoakoa ʻana i ka wā hoʻokahuli. ʻO kona kuleana ia e palekana ko ʻAmelika, nā kānaka a me nā waiwai! ʻAʻole e piliwi ʻia kona moʻolelo.

I nā mahina ma mua o ka hoʻokahuli aupuni, ua kākau ʻo Stevens i kekahi leka kupaianaha i kona hoa, ʻo James Blaine, ke kuhina mokuʻāina ʻAmelika, a ma ia leka ʻo ia i kākau ai i ke kuhiakau lāliʻi haʻohaʻo: He aha lā ka hopena o ka hoʻokahuli pūʻiwa ʻia ʻana o Hawaiʻi, a he hoʻokahuli maluhia hoʻi, me ka hoʻokumu ʻia ʻana o kekahi aupuni kūikawā ma kahi o ka mōʻī wahine, i nalu iho ai ʻo Stevens. Ua hoʻomau mai nō, inā pēlā ka hana, e ʻae ʻia nō paha lāua ʻo ka ʻalihikaua ʻoihana moku ʻAmelika e kāpae mai nā kānāwai kauʻāina ʻonipaʻa? Ua nalu hou iho ʻo Stevens, ʻo nā Pūʻali Hoʻouka Kaua ʻAmelika wale nō ke hoʻokū i ka hoʻokahuli aupuni. Eia kā, na ka Pūʻali Hoʻouka Kaua i hoʻokō i ka lanakila o ka hoʻokahuli aupuni. (no Blaine hoʻi, ua kau nui kona manaʻo ma ka Paeʻāina no nā kekeke he nui.) ʻElua pule ma hope o ka hoʻokahuli aupuni, ua kākau aku ʻo Stevens iā John W. Foster, ke kuhina mokuʻāina hope loa a Pelekikena Benjamin Harrison: “Pala pono ka pea Hawaiʻi, a na ʻAmelika nō e ʻohi i ia pea pala pono.”

Ua ʻae koke ʻo Liliʻuokalani i nā kānaka nāna i kipi i ke aupuni mōʻī, no kona ʻike ʻole paha inā e hoʻokō ana ʻo Stevens i ke kauoha a Harrison. I kekahi leka koʻikoʻi iā Harrison, ua kākau ʻo Liliʻuokalani i nā kumu he ʻekolu o kāna hana, ʻo ia hoʻi, ʻo ka makehewa o ke kaua ʻana me ʻAmelika, ʻo ka makemake a hōʻalo i ka hana māinoino, ka hoʻokoko, a me ka luku a make; a me kona manaʻoʻiʻo e hoʻoponopono ana ʻo ʻAmelika i ka hewa o ka hoʻokahuli aupuni ʻana.

Ua kālele pāʻewa ʻo ia ma luna o Harrison; ua huli kua ʻo ia. I ka mahina hope o kona noho pelekikena ʻana, ua hoʻouna ʻo ia i kekahi palapala ʻaelike i ka ʻAha Kenekoa ʻAmelika e hoʻopaipai i ka hoʻohui ʻāina ʻana o Hawaiʻi me ʻAmelika. (Ua kaena ʻo Lorrin A. Thurston, hoʻokahi o nā kānaka hoʻokahuli aupuni, ma kāna Memoirs of the Hawaiian Revolution, i nā mahina mua o 1892, ua paipai ʻo Harrison iā ia e hoʻolālā aku nō i ka ʻōhumu kipi.)

Ma ka huli ʻana i kēia mōʻaukala o ke kenekulia i hala, he ʻike kūhohonu ko Keanu Sai. “Ua komo au i ka pūʻali koa hewa,” i ʻōlelo ai ʻo ia. Ua haʻalele ʻo Sai i ka pūʻali koa a komo i ka waihona palapala kahiko mokuʻāina, e noiʻi i ko Hawaiʻi mōʻaukala a me kona moʻokūʻauhau ponoʻī ma mua o ka hiki ʻana mai o nā haole ʻEulopa a me ʻAmelika. Ua ʻike ʻia nā aliʻi ma kona moʻokūʻauhau. “Ua hewa nā mea i aʻo ʻia mai ai, ʻo ia hoʻi, ua alakaʻi ʻia ke Aupuni Hawaiʻi e nā haole, ʻaʻole kā, he pulukeke!”

A mai ia noiʻina i kupu mai ai kona manaʻo kumu, he manaʻo kūlike ʻole hoʻi, a he manaʻo kū i ka pāhenehene, ʻo ia hoʻi, ʻaʻole i pau ke Aupuni Hawaiʻi.

Nui nā kānaka mahalo i ko Sai manaʻo, ua aʻoaʻo ʻia naʻe au e akahele i koʻu hui ʻana me ia. Ua walaʻau au me kekahi mau Hawaiʻi i hoihoi ʻole i ko Sai manaʻo, ʻo ia hoʻi, ʻaʻole i pau ke Aupuni Hawaiʻi – ʻaʻole makemake nā kānaka a pau e ʻūhā kākau (ʻo ka noho ʻana hoʻi ma ke aupuni mōʻī). A hoihoi ʻole pū i kāna ʻaʻe kānāwai ʻana.

I ka makahiki 1997, ua hoʻopuka ʻia kekahi hoʻolaha nūpepa e hoʻolaha ana ʻo Sai ke kuhina o ke Aupuni Hawaiʻi, nona ke kuleana o “ka lawelawe hana ʻana o ke aupuni Hawaiʻi ke loaʻa ʻole ka Mōʻī.” Ua hoʻokumu ʻia lāua ʻo kāna pakanā i kekahi ʻoihana i kāki i ke kanaka he $1,500 no ka noiʻi kumu kuleana ʻāina o ke kenekulia 19, e hoʻohiki aku ana i ka mālama ʻana i ia mau kumu kuleana ʻāina mai nā kānaka ʻē e kūʻai ana i ia ʻāina. Ua kūkulu ʻia ia ʻoihana i kāna kuanakuhi o ka mōʻaukala Hawaiʻi, a ʻo ka manaʻo o ia kuanakuhi: Inā ʻaʻole i pau ke Aupuni Hawaiʻi a ʻaʻole hoʻi ka mokuʻāina ʻo Hawaiʻi he mokuʻāina maoli, inā ʻaʻole nou ka hale āu i kūʻai ai. Eia kā, ua pākaha ʻia ko Sai keʻena ma ke kaona; ua hoʻopani ʻia kāna ʻoihana kumu kuleana ʻāina, a ua hoʻāhewa ʻia he ʻaihue peloni.

Ua kau iho ka manaʻo, ua hiki paha ke lilo ʻo Keanu Sai ʻo ia kekahi loea kālaiʻāina pono loa. He kanaka māhie a hūʻeu nō. He pulukeke. Akamai nō. Hoʻopulelehua aku. (A ua hōʻoio mai, ʻo Keanu Reeves kona hoahānau.) I loko nō o ka hoʻokānalua o kā Sai kiʻina hana, ʻāpono kona ukiuki o ka hoʻokahuli ʻia o ko kona mau kūpuna aupuni.

Wahi a Sai, hoʻopaʻewa nā paʻapaʻa ea Hawaiʻi i kēia mōʻaukala. “Hoʻopālua ʻia, he hoʻopanalāʻau a he kolonaio. Hewa kēlā. ʻAʻole he panalāʻau ʻAmelika ʻo Hawaiʻi. ʻAʻole hoʻi he aupuni nāki e like hoʻi me nā ʻAmelika Maoli. He mau kānaka Hawaiʻi mākou ma lalo o kekahi mokuʻāina e hoʻopaʻa ʻia.”

Me kēia manaʻo kūpili o Sai, pono nā ʻaha hoʻokolokolo kauʻāina e hōʻoiaʻiʻo i ka kalaima kaua a ʻAmelika ma luna o Hawaiʻi. Ma hope o kēlā, wahi āna, ma o ke kānāwai kauʻāina, e haʻalele ʻo Hawaiʻi i “ka hoʻonoho kaua ʻia” e ʻAmelika, i hiki i ko Hawaiʻi ke kūkulu hou i ko lākou aupuni. Ua hoʻāʻo ʻo Sai e hoʻopaipai i kēia hihia ma nā ʻaha hoʻokolokolo kauʻāina. ʻAʻole i hoʻokō.

Ua ʻōlelo mai ʻo Sai, pono paha au e kākau hou i kaʻu moʻolelo, ua makili paha ka noʻonoʻo. Ua hōʻole au, akā ua ʻōlelo au i koʻu hoihoi no ka lohe ʻana i kēia ala i ke ea Hawaiʻi, ʻoiai nui paha nā ala aʻe. Ma kēia hoʻopuka ʻana aku, ua piʻi iki kona ʻena, a ʻōlelo mai ʻo Sai, “ʻaʻole nui nā ala, ʻo ke ala nō kēia.”

He 18 mile ka lōʻihi o ka mokupuni ʻo Niʻihau a he ʻeono mile ka laulā. Ua kapa ʻia ʻo ia “ka mokupuni kapu”, ua kūʻai aku ʻo Kamehameha IV a me kona kaikaina i ia mokupuni, he $10,000 kālā ke kumukūʻai kula, i kekahi wahine kāne make Sekotia waiwai, ʻo Elizabeth Sinclair, he wahine i neʻe mai i Hawaiʻi ma hope o ka make ʻana o kāna kāne a me kāna keiki kāne ma ka moana.

ʻO nā mamo a Sinclair nā ʻona o kēia mokupuni, a ʻemi mai ka heluna kanaka ma lalo o ka hoʻokahi haneli. ʻO ia ʻāina ka ʻāina hoʻokahi o ka honua e ola mau ai ka ʻōlelo Hawaiʻi, ʻo ia ka ʻōlelo o ka ʻāina. ʻAʻole ʻae wale ʻia nā malihini e kipa iā Niʻihau, aia a kono ʻia e nā moʻopuna kāne kualua a Sinclair, ʻo ia hoʻi, ʻo Bruce lāua ʻo Keith Robinson, he kanawalu a ʻoi o lāua mau makahiki. Kakaʻikahi nō nā kono. (ʻElua wale nō kānaka aʻu e kamaʻāina ai i pae ma Niʻihau, a ʻo kekahi o ia mau kanaka, ua pae ma Niʻihau ma hope o kona noi ʻana i nā Robinson i kēlā me kēia makahiki no ʻumi makahiki.)

ʻAʻohe alanui unukā o kēia mokupuni, ʻaʻohe makaʻaha uila, ʻaʻohe hōʻailona alanui, ʻaʻohe lako wai – no loko mai o ka pahu wai a me nā luawai ka wai. Ma ke kūlanakauhale, aia ke kula, ka hale ʻāina, a me ka hale pule, ʻo nā Niʻihau a pau ka ʻekalesia. ʻO ka hīmeni ka luana nui. ʻOʻoleʻa nā kānāwai no ko Niʻihau: ʻAʻole e lōʻihi ka lauoho o nā kāne, ʻaʻole e hoʻokū ʻia ka pepeiao, a ʻaʻole e ulu ka ʻumiʻumi. Pāpā ʻia ka inu lama ʻana a me ka puhi paka ʻana. Inā haʻalele kekahi i ka mokupuni e mākaʻikaʻi aku he mau pule, ālai nā Robinson, ʻaʻole paha e hoʻi.

Kuhi kēia mau loina Niʻihau i kekahi nīnau laulā: Inā ʻo kekahi o nā pahuhopu o ke ea Hawaiʻi ka hoʻōla ʻana i lāhui i maʻule, ʻo ka mana lāhui hea paha ka mana e hoʻōla ʻia ana?

Ua pae mua nā hoʻokele waʻa o ke au kahiko i ka paeʻāina ma nā waʻa kaulua, he mau kaukani mile ka holo ʻana maiā Polenekia Palani ma kahi o ka makahiki 400. Ua lawe ʻia mai nā lako ola, ʻo ka puaʻa ʻoe, ʻo ka moa ʻoe, ʻo ka ipu ʻoe, ʻo ke kalo ʻoe, ʻo ke kō ʻoe, ʻo ka niu ʻoe, ʻo ka ʻuala ʻoe, ʻo ka maiʻa ʻoe, a ʻo ka wauke ʻoe. Ua māhuahua aʻe a lehulehu nā Hawaiʻi ma mua o ka hiki ʻana mai o nā haole – manaʻo kekahi mau akeakamai he hoʻokahi miliona ka nui o nā Hawaiʻi. ʻAʻole ʻona ʻia ka ʻāina, he makaʻāinana a he aliʻi. He kumukānāwai ko ke au kahiko a hoʻokō ʻia nā kānāwai, a he mau ʻaha nō hoʻi, e laʻa me ka mōhai nona ka heana.

Ua pae nā ʻimi loa Beretania mua ma Kauaʻi i ka makahiki 1778 a komo ka hoihoi i loko o lākou. Ua hoʻokipa ʻia ʻo Kāpena James Cook, nāna i alakaʻi i ia huakaʻi mua, e nā Hawaiʻi. Eia naʻe, ma ko Cook hoʻi hou ʻana mai i Hawaiʻi, ua hoʻāʻo e kāʻili i ke aliʻi ʻo Kalaniʻōpuʻu, a ua pepehi ʻia ʻo Cook a make. (Ua ola ʻo Kalaniʻōpuʻu.)

A puka mai kekahi aliʻi i hoʻohui i nā mokupuni a pau, ʻo Kamehameha nō ia aliʻi, nāna i naʻi i nā mokupuni a pau i ka makahiki 1810. Ma hope mai ke kālepa ʻiliahi, nā mahi kō, a me nā moku ʻō kohola. Ua hiki pū mai nā mikionele me ka hoʻomana Kalikiano a na ka mikionele i pāpā i ka hula – pēlā e hoʻoili iho ai ka ʻike Hawaiʻi a me ka moʻomeheu Hawaiʻi. A he wā ahulau ia – ʻo ka maʻi kukule ʻoe, ʻo ka pēheu ʻoe, ʻo ka ʻulāliʻi ʻoe, ʻo ke kunu kalea ʻoe, ʻo ka piwa ʻulaʻula ʻoe, ʻo ka maʻi puʻupuʻu liʻiliʻi ʻoe, a ʻo ka maʻi ahulau puponika ʻoe – ua hākuma ko Hawaiʻi, a ʻemi mai ka heluna kanaka, he 40,000 ma ka hopena o ke kenekulia 19.

I kēia wā nō i hoihoi ai ʻo ʻAmelika e lilo ʻo Hawaiʻi iā lākou. Ma kekahi pukana o The Atlantic, ma Iune o ka makahiki 1869 hoʻi, ua kākau ka haku ʻōlelo ʻo Samuel Bowles:

Waiwai loa nā mamo a Elizabeth Sinclair i ke kō a lākou i mahi ai, he manaʻo ʻokoʻa naʻe ko lākou no Hawaiʻi. Ua ʻōlelo ʻia, ua kūʻai aku ʻo Kamehameha IV iā Niʻihau, he kauoha naʻe kona, e hoʻohiki nā ʻona e hana pono i ka lāhui Hawaiʻi a me ona moʻomeheu. ʻO kēia nō ke kumu, i ka wā a ʻAmelika ”i kāʻili ai i ka paeʻāina a hoʻohui ʻāina,” ua kūpaʻa nā Robinson ma hope o ka mōʻī wahine. Ma hope o ka hoʻohui ʻāina ʻana i ka makahiki 1898, ua hoʻopaʻa ʻo kā Sinclair moʻopuna kāne iā Niʻihau, ʻaʻole e komo wale ʻia e nā malihini.

Ma nā mokupuni ʻē aʻe, ua hala wiki ka manawa. Ua pāpā ʻē ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi ma nā kula, a hoʻopuka wale ʻia ka ʻōlelo haole i nā keiki. Ua māhuahua ka ʻoiʻenehana kō a me ka ʻoiʻenehana hala kahiki. Ua lawe nā moku Matson i nā mākaʻikaʻi i Hawaiʻi a ma hope mai nā mokulele. A kuʻi ka lono kamahaʻo Hawaiʻi, ua mālani mai ka moʻomeheu i nā malihini, a ʻaneʻane kinai ʻia ʻo Hawaiʻi.

I loko nō o kēia mau hanana, ua kūʻokoʻa ʻo Niʻihau. I ka makahiki 1941, ua komo hewa kekahi pailaka pūkaua Kepanī, i kona hoʻokuʻi ʻana i laila ma hope o ka pōkā pāhū ʻia ʻo Puʻuloa, a make ma kahi o 2,400 kānaka ma Honolulu. ʻAʻole i ʻike ko Niʻihau i ka ʻeleheʻu o ia lā. Ua hoʻokipa lākou i ka pailaka ʻImepeliala a pepehi naʻe ʻo ia a make i kona hoʻāʻo ʻana e kāʻili i kekahi o lākou he poʻe pānaʻi.

Inā ʻo ka hoʻokahuli aupuni ka hoʻomaka ʻana o ka hopena o ke aupuni Hawaiʻi, inā ʻo ka pōkā pāhū ʻia ʻo Puʻuloa ka hanana i hoʻopau i ia aupuni. Ma ia wā i hoʻomaka ai ka wā kānāwai koa he ʻekolu makahiki kona lōʻihi, a ua pā ke ola kīwila i ka pūʻali koa – ua lilo ʻo Hawaiʻi i kahua hoʻopaʻahao nui. Ua kāpae ke aupuni i ka palapala kuʻukino, ua pani nā ʻaha hoʻokolokolo, a ua kūkulu ʻia kā lākou ʻaha hoʻokolokolo pono kaulike ponoʻī. Ua kauoha ka pūʻali koa i ka palena ʻoʻoleʻa e hoʻi ai i ka hale ma ka pō, ua kaupalena ʻia ka meaʻai a me ke kakalina, a he luna ʻāpono ko ka nūpepa a me nā mea kaʻaʻike ʻē aʻe. Ua mākaʻi ʻia nā ʻAmelika Kepanī, kohu ʻenemi – ua hoʻopani ʻia nā panakō Kepanī a me nā kula ʻōlelo Kepanī. Ua pono ke kanaka e lawe lima i ka palapala kuhikuhi kino, a ua kāpala ʻia ka meheu manamana lima o ke kanaka ʻeono makahiki a ʻoi.

Ua kaupalena ʻia ke kelepona ʻana aku a me ka paʻi kiʻi ʻana. ʻO nā limahana mahi kō i hōʻea ʻole i ka hana, ua hoʻokolokolo ʻia ma ka ʻaha hoʻokolokolo pūʻali koa.

Ua kāpae ʻia ka wā kānāwai koa i ka makahiki 1944, a i ka makahiki 1959, ua lilo ʻo Hawaiʻi ʻo ia ka mokuʻāina 50 – a ua kūʻē nā Robinson. I loko naʻe o ke kūʻē, ua lilo pū ʻo Niʻihau iā ʻAmelika. Aia ʻo Niʻihau ma ke Kalana ʻo Kauaʻi, he kalana e pili pū ana. Eia nō naʻe, mau nō ko Niʻihau kūʻokoʻa ma Hawaiʻi a me ka honua. (He ʻoihana mākaʻikaʻi helekopa kā nā Robinson a mākaʻikaʻi nā malihini i kekahi kahakai kanaka ʻole, ʻaʻole hiki naʻe ke mākaʻikaʻi i ke kūlanakauhale a i ʻole e launa me ko Niʻihau.) ʻO nā kānaka e aloha iā Niʻihau, hoʻopale lākou, he kaiāulu hānai pipi ko Niʻihau a ʻaʻole lākou hana ʻino iā haʻi. ʻO kekahi manaʻo, ʻo ia ke kaiapili hoʻokahiko hope loa o ka honua nei.

ʻAʻohe manaʻo e hoʻokele ʻia nā mokupuni ʻē aʻe o Hawaiʻi e like me Niʻihau. ʻO ka pahuhopu o ke ea Hawaiʻi, inā hoʻokahi wale nō pahuhopu, ʻo ia ka hoʻoili ʻana i ka mana ma luna o ka Hawaʻi, ʻaʻole ma luna o ka poʻe ʻē e hoʻokele i ka Hawaiʻi. ʻO ka nīnau nui naʻe, pehea lā e hoʻokō ai?

Ua hulihia ʻo John Waiheʻe i ke kau wela ma mua o ka hoʻomaka ʻana o ka papa ʻehiku, i ka wā āna i heluhelu ai i kekahi puke ma ka hale waihona puke o kona one hānau ʻo Honokaʻa, ma ka moku o Keawe. Ma ia puke, ua heluhelu aku nō i ka ʻaha hoʻohui ʻāina ma Ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani i ka makahiki 1898, i ka wā i lilo ai ʻo Hawaiʻi i panalāʻau o ʻAmelika. Ma ka puke i heluhelu ai ʻo Waiheʻe i ka huki ʻia ʻana o ka hae Hawaiʻi i lalo, a me ke kulu ʻana o ka waimaka o nā Hawaiʻi i ʻākoakoa.

ʻO nā makahiki o ka ʻumikūmāiwa kanalima kēia – ma hope o ka pōkā pāhū ʻia ʻo Puʻuloa a ma mua naʻe o ka lilo ʻana ʻo Hawaiʻi i mokuʻāina – a ʻaʻole i ʻike ʻē ʻo Waiheʻe i ka hoʻokahuli aupuni. Ua ʻōlelo Hawaiʻi kona mau mākua kekahi i kekahi, ʻaʻole naʻe i ʻōlelo Hawaiʻi iā Waiheʻe.

Hoʻomanaʻo ʻo ia i kona hoʻi koke ʻana i ka hale a ʻōlelo akula i kona makua kāne, “E Pāpā, ʻaʻole au i ʻike i kēia mau hanana,” i hoʻopuka mai ai ʻo Waiheʻe. “A nānā mai ʻo ia iaʻu, a ua mālie kona ʻano. Ua ʻōlelo ʻo ia, ʻe ke keiki, ʻaʻole ma Honolulu wale nō ia hana.” A hoʻomau kona makua kāne: “Ua huki pū ʻia ka hae Hawaiʻi ma Hilo, ma ka moku o Keawe, a ma laila kou kupuna kāne, a ua ʻike ʻo ia i ia hana.”

Ua kūnānā iho ʻo Waiheʻe. Ua hala he 70 mau makahiki a hoʻomanaʻo ʻo ia i ia manawa. I kona noʻonoʻo ʻana i kona kupuna kāne, iā ia e ʻākoakoa ana e nānā i ka hopena o ke aupuni Hawaiʻi, “ua ʻeha maoli kuʻu puʻuwai,” i ʻōlelo mai ai ʻo ia. ʻAʻole i hui kino ʻo Waiheʻe me kona kupuna kāne, ua ʻike ʻia naʻe kona alo ma ke kiʻi, a lohe ʻia hoʻi kona mau moʻolelo. “He kanaka pūkonakona ʻo ia. A i ka lohe ʻana no kona uē ʻana – ʻaʻole i piliwi ʻia.” Ua ulu aʻe ʻo ia, ua komo i ke kula kānāwai, a ua lilo i kiaʻāina o Hawaiʻi i ka makahiki 1986, ke kanaka Hawaiʻi mua loa o ia kūlana.

O Waiheʻe kekahi o nā alakaʻi kālaiʻāina o Hawaiʻi i koho e hana ma loko o ka ʻōnaehana, ʻaʻole hoʻi e kūʻē i ia ʻōnaehana. ʻO Daniel Akaka kekahi. ʻO Akaka kekahi o nā kenekoa ʻAmelika i lōʻihi loa kāna lawelawe ʻana – he Hawaiʻi nō. Ua hānai ʻia ʻo Akaka ma ka honua hale ʻōlelo haole, pāpā ʻia ka ʻōlelo Hawaiʻi. Ua haʻi mai ʻo ia iaʻu no ka wā āna i lohe ai i ke kapalulu mai luna mai ma ke kakahiaka o ka lā 7 o Kēkēmapa, makahiki 1941, a i kona ʻālawa ʻana aʻe, ʻike akula i nā mokulele hoʻopahū nui nona nā ʻēheu me nā  kiko ʻulaʻula. Ua ʻapo ʻo ia i kāna pū laipala a holo i uka. He 17 ona makahiki i ia wā, a ma hope aku haʻalele i Saipan me Nā Wilikī O Ka Pūʻali Koa.

I ka makahiki 1993, ua hāpai pila ʻo Akaka, he Kemokalaka, i kekahi ʻōlelo hoʻoholo hui e mihi paʻalula ana i ka lāhui Hawaiʻi no ka hoʻokahuli aupuni ʻana he hoʻokahi haneli makahiki ma mua a no “ka hoʻonele o ka pono o ka Hawaiʻi e kūʻokoʻa.” Ua ʻike ʻia kēia pila mihi, i pūlima ʻia e Pelekikena Bill Clinton he kānāwai, he hoʻomeamea wale nō. Akā, iaʻu e kūkākūkā ana me nā kānaka i ka wā aʻu e palapala ana i kēia moʻolelo, ua lohe mau au i ka waiwai o kēia pila, he mea nui ia, kū i ke kānāwai.

Ua kipa aku nei au iā Esther Kiaʻāina, he wahine nāna i kōkua nui ma ka haku ʻana i ka pila miha ma kona ʻano he ukali a Akaka ma Wakinekona D.C. i nā makahiki kanaiwa. I kēia lā, he lunaʻahakūkā ʻo Kiaʻāina ma Honolulu. Wahi āna, poina ka poʻe i ka hana nui e loaʻa ia mihi.

Hoʻomau ʻo Kiaʻāina, “ma mua o ka makahiki 1993, ʻaʻohe pono i koe.” Ua hoʻomakauliʻi pekelala ʻia ka hoʻokahuli aupuni a puka mai ʻelua palapala hōʻike ʻēkoʻa ma nā makahiki kanawalu, ua hoʻoholo hoʻokahi o ia mau palapala hōʻike ʻaʻole i hewa ʻo ʻAmelika, a ʻaʻole e hoʻoponopono. Me ka mihi ʻole ʻo ʻAmelika, i ʻōlelo ai ʻo Kiaʻāina, ʻaʻole e hiki ana ke holomua.  I kona manaʻo, ʻo ka mihi ka hana mua ma ke kaʻina. ʻO ka hana ʻelua ke kūlana ʻalaea kūhelu mai ke Keʻena Kālaiʻāina, e ʻike like hoʻi me ka ʻAmelika Maoli a me ka ʻĀlaka Maoli. ʻO ka pahuhopu ke ea Hawaiʻi.

Ma nā makahiki mua o nā 2000, ua hāpai ʻo Akaka i ke kānāwai e kālai i ke ala e ʻike pekelala ʻia ʻo Hawaiʻi he ʻalaea, a kākoʻo piha akula ʻo Kiaʻāina. Hoʻopuka mai ʻo ia, “ua lilo au, ʻo au ʻo Mike ʻIke Pekelala.” ʻAʻole naʻe ia he ʻōlelo hoʻomaikaʻi – hoʻononohuā ʻia ia manaʻo.

Inā i ʻāpono ʻia ke kānāwai ʻike pekelala, inā lilo wale ʻo Hawaiʻi i ʻalaea nui loa o ʻAmelika – ʻaʻole naʻe i makemake kekahi mau Hawaiʻi i ia ʻike. Ua kū nā Hawaiʻi ma nā ʻaoʻao ʻēkoʻa. Ua kūʻē kekahi no ka mea ʻaʻole i lawa ka ʻike ʻia ʻana he ʻalaea; ua makemake e hoʻihoʻi ʻia ka ʻāina, ʻaʻole i ke kūlana ʻalaea. Eia nō hoʻi, ua kūʻē pū nā kānaka nōpaʻa ma Hawaiʻi, ʻo nā kānaka hoʻi i hoihoi ʻole paha i ka pono Hawaiʻi, no ka mea he kānāwai nōhie a kūʻē kumukānāwai paha ia e waeʻano i ka mālama ʻoi o ka lāhui Hawaiʻi. Pēlā i hui kuʻikahi ai ka ʻahahui kaumokuʻāina Hawaiʻi a me nā kānaka kūʻē i ka hana hōʻoia.

Aʻole i ʻāpono ʻia kā Akaka kānāwai, a make ihola ke kenekoa i ka makahiki 2018. I kēia lā, ʻōlelo kekahi kanaka, he hōkai ka paio kālaimanaʻo, kākoʻo mau naʻe ʻo Kiaʻāina i kēia kānāwai me ka manaʻo, ʻo ia nō ke ala e loaʻa ai ke kūʻokoʻa Hawaiʻi. Pauaho ʻo ia i ke aukahi e kū nei: ʻIke ʻo ia i nā kānaka huhū i ka hoʻokahuli aupuni, a me ka pūʻali koa ʻAmelika ma Hawaiʻi, ʻaʻole naʻe lākou hoʻopaipai i ka pono no nā Hawaiʻi. A pēlā pū ma ke aupuni.

Hoʻopuka mai ʻo Kiaʻāina, “he aha lā hoʻi! Hāʻawi ʻia aku ka ʻaukaʻi a ʻo ia kā ʻoukou i hana ai?” Ma kahi o ka hulihia, hana keaka ka poʻe, kohu Hawaiʻi, a lawa. “Hoʻopili wale aku i ka lōkō Hawaiʻi,” a “pēlā e hoʻoikaika ʻia ai ke kaiāulu Hawaiʻi.” ʻAʻole lawa ia hana, ʻaʻole paikau nā kaiāulu ma waho o Hawaiʻi, ʻaʻole hoʻi lākou kūʻē i ka ʻOihana Mokuʻāina, a ʻaʻole hoʻi noho ma nā honua kulanui e kākoʻo i nā Hawaiʻi.

Ua laha nō ka makakau mōʻaukala Hawaiʻi a me ka makakau moʻomeheu Hawaiʻi mai nā makahiki kanahiku, ka wā e kapa ʻia ai ka Hoʻōla ʻIke Hawaiʻi, ka wā hoʻi a nā mea hoʻouluulu i hoʻokumu i ka papahana ʻōlelo Hawaiʻi ma ka lehulehu, ka laha ʻana o ka hula, a me ka hoʻōla ʻana i nā ʻike Hawaiʻi ʻē aʻe. I ko Kiaʻāina manaʻo, he mea pono ka hoʻoikaika ʻana i ka ʻike Hawaiʻi, ʻo ka mea ʻāpiki naʻe, he mea paha ia e nā wale ai ka naʻau, ʻaʻole kā.

Ma kahi o ka makahiki 2020, ʻakahi nō a ʻike ʻia ka nui ʻoi aʻe o nā Hawaiʻi e noho ana ma waho o Hawaiʻi, ʻaʻole ma Hawaiʻi. Ua helu kanaka ʻia he 680,000 Hawaiʻi ma nā mokuʻāina pili lihi o ʻAmelika; a he 300,000 wale nō ma Hawaiʻi.

He 20 pākēneka o ka pūʻuo nā Hawaiʻi, a he lākiō hoʻohopohopo ia. Ke waiwai nei nā kānaka o waho, a ke kūʻai nei nā kānaka o waho i nā ʻāina o Hawaiʻi. No Larry Ellison, hoʻokahi o nā mea nāna i hoʻokumu iā Oracle, ka hapanui o ka mokupuni ʻo Lānaʻi. No Mark Zuckerberg, hoʻokahi o nā mea nāna i hoʻokumu iā Facebook, kekahi ʻāpana ʻāina o Kauaʻi, he $300 miliona kona waiwai. No Marc Benioff, ka luna hoʻokō nui a Salesforce, kekahi ʻāpana ʻāina o ka moku o Keawe, he $100 miliona kona waiwai. No Jeff Bezos, ka mea nāna i hoʻokumu iā Amazon, kekahi ʻāpana ʻāina o Maui, he $80 miliona kona waiwai. Ua haʻi mai kekahi kupa ʻai iaʻu: Ua pau ka wā mahi kō, ʻaʻole naʻe i pau ka wā mahi o Hawaiʻi.

A eia hoʻi, holo pono ʻole nā Hawaiʻi. Kaupalena ʻia kahi loaʻa ma ko Hawaiʻi mau kaiahome waiwai. Ma Oʻahu, he mau hola ka lōʻihi o ka holo ʻana i Waikikī, kahi e hana ai nā limahana ma ka ʻoiʻenehana hoʻokipa a i ʻole ka ʻoiʻenehana kūkulu hale. Kū ka Hawaiʻi i ka pāmaʻi puʻuwai, ka pākela koko piʻi, ka hānō, ka maʻi kōpaʻa, nā maʻi ʻaʻai like ʻole. ʻOi aku ka nui o ko lākou puhi paka ʻana, ko lākou inu nui ʻana. ʻAʻole lawa pono ka meaʻai a ka hapahā o nā ʻohana Hawaiʻi. Hopohopo ka hapaui o nā Hawaiʻi i ka lawa ʻole o ke kālā e uku i ka hoʻolimalima a molaki hale; ma lalo mai o ka $28,000 ka ʻawelike o ka loaʻa makahiki. He 13 wale nō ka pākēneka o nā Hawaiʻi nona ke kēkelē kulanui. He 12 pākēneka ka lākiō ʻilihune, ʻo ka lākiō kiʻekiʻe loa o nā lāhui nui he ʻelima ma Hawaiʻi. ʻOiai liʻiliʻi wale nō ka pākēneka o nā Hawaiʻi o ka pūʻuo ma Hawaiʻi, he 50 pākēneka o nā kuewa o Oʻahu, he Hawaiʻi.

Pēlā ʻo Kūhiō Lewis i kona ulu ʻana ma nā makahiki kanaiwa me kona kupunahine. Wahi āna, ua haʻalele i ke kula kiʻekiʻe, ʻaʻole i puka. Ua loaʻa i ka lāʻau ʻona a me ka lama, a makua kāne male ʻole, ʻelua āna pēpē ma mua o kona makahiki he 19. I ia wā, ua komo wale ka inaina i loko ona i kona noʻonoʻo ʻana i ke kūlana o Hawaiʻi, a ua manaʻo iho, ʻo ka hakakā wale nō ka hana e loaʻa ai ka pono no ka lāhui. ʻAʻohe naʻe ona hoʻomanawanui me ke aukahi kupaʻeli. I kēia mau lā, ma kona ʻano he luna hoʻokō nui o ka hui kumu loaʻa ole ʻo Council for Native Hawaiian Advancement, he manaʻo ʻokoʻa kona.

Mau nō kona manaʻo, ʻaʻole e pili ʻo Hawaiʻi me ʻAmelika, a pono hoʻi e koho ʻia kekahi alakaʻi wiwo ʻole e loaʻa ai ke kūʻokoʻa. Hōʻoia ʻo ia he pahuhopu nui ia, a he ʻano mōliaola. Aia a kūlia ia alakaʻi i ka nuʻu, koho ʻo Lewis e hana ma ka ʻōnaehana, i loko nō o ka ʻike ʻia ʻana ona he paokoke.

“Ua hanaʻino ʻia ʻo Hawaiʻi. ʻAʻole e poina,” i hoʻopuka mai ai ʻo Lewis. “Manaʻo naʻe au, ʻo ka hana ʻana ma ka ʻōnaehana ʻAmelika kahi e loaʻa ai ka lei o ka lanakila.”

I koʻu kamaʻilio ʻana me Brian Schatz, ko Hawaiʻi kenekoa makua, ma Wakinekona, ua ʻōlelo mai ʻo ia no kona lelepau ʻana ma ka ulia pōpilikia e kū nei no ka lāhui Hawaiʻi. Wahi āna, “nui nā Hawaiʻi e hoʻoulu ʻia e nā nīnau like e nīnau ʻia nei e nā lāhui ʻē aʻe. ʻAʻole lākou ala ma ke kakahiaka me ka noʻonoʻo ʻana i ke ea Hawaʻi a me ke kūʻokoʻa. Ala hoʻi lākou me ka noʻonoʻo ʻana i ke kumukūʻai kakalina, ke kaheaholo, a me ka ʻoihana olakino.” A hoʻomau mai ʻo ia: “ʻAʻohe o lākou hoihoi i ka nalu ʻana. No lākou, e aho paha ke kālā he mau haneli miliona no ke kūkulu hale ʻana, ʻaʻole ʻo ka pilina ma waena o ʻAmelika a me Hawaiʻi.”

Hoʻohalahala pū ʻo Ian Lind, he kākau nūpepa kolokolo a he Hawaiʻi, i nā kālaimanaʻo ea Hawaiʻi e paulele ma nā kālaikuhi kaila, ʻaʻole ma ka ʻoiaʻiʻo. Ua launa mua au me Lind mai koʻu wā kākau nūpepa ma Honolulu i nā makahiki mua o nā 2000, a ua makemake e ʻike i kona mau manaʻo no ka loli ʻana o ke kālaimanaʻo ea Hawaiʻi mai ia wā mai. Ua haʻi mai ʻo ia i kona manaʻo, ʻo ia hoʻi, “ua puka mai nā kiʻilua a me nā luahele” ma nā pūʻulu ea Hawaiʻi. Haku kekahi i ka moʻokūʻauhau aliʻi a i ʻole i nā kūlana aupuni, a ʻāpuka nō.

A ʻo nā kānaka e ʻimi naʻauao nei – a e aʻo aku nei kekahi – i ka mōʻaukala, ʻoluʻolu wale i ke aʻo laulā, ʻaʻole lāliʻi ka ʻimi ʻana, ua haʻi mai ʻo Lind. ʻAʻole nōhie ke kālaimanaʻo ʻana, ʻaʻole ʻo ka pākaha wale nō ka mea i hana ʻia i ka wā hoʻokahuli aupuni, ʻaʻole ʻo ka lilo ʻana o nā mea a pau iā haʻi. Ua kūʻai ʻia aku nā kuleana i ʻae ʻia ma ka Māhele o ka makahiki 1848. “Ua lilo ia mau kuleana ʻāina i mea hoʻoluhi, ʻaʻole he mea waiwai. Ua manaʻo nā kānaka i kūʻai aku i ia mau kuleana ʻāina, ʻaʻole e huli ka lima i lalo a mahi i ka ʻāina, e hele wale i ke kaona, ma laila e hana ai.”

Piʻi ka heu o kānaka i ka lohe ʻana i ka mahahani o kēia mōʻaukala, makemake e lelepau i nā mea i lilo. “ʻO kekahi mau Hawaiʻi, ʻaʻole lākou hauʻoli a noho mōʻī hou ʻia, e like me ko ka wā ma mua,” i ʻōlelo ai ʻo Lind. “He hihia e walaʻau ʻole ʻia nei.”

Ōlelo mai ʻo Lind, ʻane like kēia me kekahi pūʻali koa kūikawā palena a i ʻole hui kākoʻo unuhi aupuni. “ʻAne like hoʻi me ka Hui Kuʻikahi o ʻAmelika Hema,” i ʻōlelo ai ʻo ia. “Aia kēia mau kānaka e makemake ʻole nei i nā hānana o ka wā i hala, a ʻaʻole i lanakila kou ʻaoʻao. Loli naʻe nā aupuni. A i ka loli ʻana o ke aupuni ma ʻaneʻi, ua ʻike koke ʻia e nā aupuni ʻē aʻe o ka honua. No laila, i loko nō o ka makemake a makemake ʻole i nā hānana o ka wā i hala, eia kākou i kēia au nei, a nui hou aʻe nā mea e hana ai i kēia au e nānā ʻole ʻia nei, no ko lākou welo wale ʻana i ka hae Hui Kuʻikahi o ʻAmelika Hema, no ko lākou paulele wale ʻana i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana mai o ke aupuni mōʻī.”

Ke walaʻau ʻoe me nā kānaka e noho nei ma Hawaiʻi e pili ana i ke ea Hawaiʻi, he manoʻo hoʻohikilele ko nā kānaka hoʻomaloka, ʻaʻole e hoʻopuka ma ka lehulehu – ʻike au i ke kākaʻa maka, ka hoʻopunipuni wale aku “he kūʻai ʻopiuma” Ka Mōʻī Wahine Liliʻuokalani – akā he mea hou ka ʻōlelo ʻana mai he Aukahi Pohō ke ea Hawaiʻi. Ua nīnau au iā Lind inā kākoʻo nā Hawaiʻi i kona manaʻo. Hōʻole mai ʻo ia me ka ʻaka iki. “ʻAʻole au kūlike.”

Ua hānai ʻia ʻo Brian Schatz, he Kemokalaka, ma Oʻahu a piʻi koke ma nā kūlana polokika kūloko a laila nā kūlana polokika kaumokuʻāina. Ua launa mua au me ia he 15 a ʻoi makahiki aku nei, i ka pau ʻana o kona wā he lunamakaʻāinana mokuʻāina. I ka makahiki 2021, ua lilo ʻo ia, ʻo ia ka luna hoʻomalu o ke Kōmike ʻAha Kenekoa o ke Kuleana ʻAmelika Maoli, kau nui kona manaʻo ma ke kūʻokoʻa ʻōiwi. Aia pū ʻo ia ma ke Kōmike ʻAha Kenekoa Pilina Kūwaho, kū kēia mau kōmike iā ia ʻoiai ʻo ia ke kanaka e kū nei no ka māhele ʻāina waiwai no ʻAmelika.

ʻIke nui ʻia ʻo Schatz ma ka pāpaho pūnaewele – kohu ʻīlio pēpē ma X, kāohi ʻole ia – ua makemake au e ʻike i kona manaʻo i kaʻu mau mea e noʻonoʻo nei o kēia mau makahiki i hala iho nei. I ko nā mea hoʻouluulu ʻōpiopio lelepau ʻana ma luna o ka pono kaulike no nā Hawaiʻi, ua nūnē iho inā ke ʻuā nei lākou i ka lewa lani. Ma kekahi ʻaoʻao,  he mea pono ka ʻike ʻana i ka hewa o ke au i hala. Ma kekahi ʻaoʻao aʻe, e like me kā Schatz i haʻi mai ai, “ʻaʻole ʻo ka pūnaewele kahi huahua e hoʻomākalakala i ka hewa kahiko.”

Ua hōʻīnana ʻelua hanana Hawaiʻi hou i ka makakau kauʻāina, ʻaʻole naʻe i hoʻoholomua i ke aukahi kūʻokoʻa. I ka makahiki 2014, ua kūʻē nui ʻia ke kūkulu ʻia ʻana o ka ʻOhenānā Kanakolu Mīka ma ka moku o Keawe, a hōʻīnana aʻela i ke aukahi ea Hawaiʻi. ʻO kekahi hanana, ke ahi nui pōʻino o Maui i ka makahiki 2023 a ma ia pōʻino e ʻike hou ʻia ai ka nui i hoʻomokuāhana ʻia ka Hawaiʻi mai ko lākou ʻāina aku. Nui naʻe nā mea hoʻouluulu i namunamu mai i ka lolelua o ka uluō o ia hōʻīnana. Niolo paha nā māpuna ʻōlelo lōkahi ma ka lolelole ʻana ma Instagram, ʻaʻole naʻe hoʻokō leʻa ʻia ia mau ʻōlelo ke pahemo, i loko nō naʻe o ka nui o nā kānaka e maliu nei i nā manaʻo hōʻīnana o nā kānaka e ʻimi nei i ke kūʻokoʻa.

“Ke ala aʻe nei kekahi hui ʻimi kaulike ma ʻAmelika e ʻike nei i kēia kaulike ʻole,” wahi a Schatz. “Eia nō naʻe, a he ʻoiaʻiʻo, ʻaʻohe wahi o ʻAmelika e ʻike ʻole ʻia ke kaulike ʻole.” A ʻo ia kaulike ʻole ka pāpā ʻana o nā ʻōlelo ʻōiwi, ka ʻaihue ʻia ʻana o ka ʻāina ʻōiwi, ka hoʻokemua ʻia ʻana o ka ʻōiwi a poina i ka moʻomeheu, a me ka lilo ʻana o nā kumu wai i mea e hoʻowaiwai. “Ua hana ʻia pēlā ma Los Angeles, a ʻaʻohe ʻōlelokīkē e hoʻihoʻi i ia ʻāina,” i ʻōlelo mai ai ʻo ia.

ʻO kekahi mea ʻāpiki ke noʻonoʻo i ke kūʻokoʻa Hawaiʻi, ʻo ia ke kumu alakaʻi i palapala mua ʻia. ʻIke ʻia nō ka hoʻokuʻu kolonaio ʻana – ʻo ka hoʻokuʻu ʻia ʻana o ʻĪnia e ke aupuni Beretania ke kaulana loa – ʻaʻohe naʻe wahi e like me Hawaiʻi. ʻAʻole nui nā laʻana o ka hoʻokaʻawale “ulu pono”, a i ʻole ka hoʻokuʻu kolonaio ʻana mai ʻAmelika mai. Hoʻokahi paha laʻana o ka Pākīpika: I ka makahiki 1898, ma hope pono o ka hoʻohui ʻia ʻana o Hawaiʻi me ʻAmelika, ua hoʻāʻo ʻo ʻAmelika e hoʻohui pū i ka ʻĀina Pilipino. Ua kūʻē ko laila poʻe, he kaua hoʻi, a make 775,000 kānaka, ʻo ka hapanui he kanaka kīwila. Ua hoʻohiki ʻo ʻAmelika e ʻae ʻia ke kūʻokoʻa Pilipino i ka makahiki 1916, ʻaʻole naʻe i hoʻokō a i ka makahiki 1946.

Nōhihi loa ʻo Hawaiʻi i kona pūʻuo like ʻole. ʻO ka hapahā o nā kānaka e noho nei ma Hawaiʻi, he kānaka koko nui, ʻaʻohe lāhui hapanui. A no laila, hoʻopaipai kekahi mau mea hoʻouluulu i ke kuanaʻike kolonaio aku-kolonaio mai ma Hawaiʻi, ʻaʻole hiki ke waeʻano pono ʻia ka nui kānaka he “kolonaio” a he “kamaʻāina.” Pehea lā hoʻi e ʻike ʻia ai nā mamo a nā limahana mahi kō a mahi hala kahiki paha, nā limahana hoʻi i komoneʻe i Hawaiʻi mai ka ʻĀina Pākē, Iāpana, Pokukala, a me ka ʻĀina Pilipino? A i ʻole ʻo nā kānaka o ka Pākīpika i neʻe i Hawaiʻi ma hope o ko ʻAmelika pōkā pāhū nukelea ʻana i ko lākou mau mokupuni? A i ʻole ʻo nā kānaka hapa haole, hapa Hawaiʻi? No ke kūʻokoʻa Hawaiʻi, maliu aku ʻo Schatz i ke kaiāulu.

Aʻoaʻo naʻe ʻo ia, inā lōkahi ka manaʻo no ke kūʻokoʻa, “e hoʻopohō ʻia ana paha ka manawa ma ke kālaimanaʻo me ka nānā ʻole ʻana i ke kaulike ʻole e hoʻomanehu ʻia e ʻAmelika ma luna o Hawaiʻi nona nā hopena hoʻokele waiwai pono ʻole, ka lawa ʻole o nā hale, ka lawa ʻole o ka ʻōnaehana olakino.” A hoʻomau mai ʻo ia, “i ko nā alakaʻi Hawaiʻi a me nā ʻimi naʻauao Hawaiʻi hoʻoholo ʻana i ka hana e pili i ka lāhui Hawaiʻi a me ko lākou pilina i ke aupuni mokuʻāina a me ke aupuni pekelala, ʻo kaʻu hana – me ka hoʻoholo ʻana i mua, ma kēlā papahana kēia papahana, i kēlā lā kēia lā – e hoʻoponopono i ke kaulike ʻole ma o ke kālā.”

A wehewehe mai ʻo ia, “ʻaʻole hiki ke ola i ka mihimihi, ola nō i ka home.”

Nanea kākou i ka nūnē mau, pehea lā i ola ai ka Hawaiʻi o ke au i hala – pehea i hoʻoulu ʻia ai ka meaʻai e hānai i ke aokanaka nōhihi e noho ana ma ka paeʻāina noho kaʻawale o ka honua. Ua holoholo lākou ma uka a ma kai a hoʻoulu i ke kalo.

O ka mea makaʻu, kaukaʻi ʻo Hawaiʻi i ka hoʻokomo ʻia ʻana o ka meaʻai mai nā ʻāina ʻē mai. Ma nā makahiki kanaono, ua hoʻokomo ʻia ka hapalua o ka pono meaʻai, he kanalima pākēneka. I kēia lā, ʻaneʻane ia pākēneka i ke kanaiwa. Poina wale kākou i ka mamao o Hawaiʻi. Aia a pā aku ka makani pāhili, ka hoʻouka kaua, ke ahulau a ʻo ka lumaʻi ihola nō ia.

I mea e hoʻomaopopo ai i ka hana e kūhaʻo ai ʻo Hawaiʻi, ua kipa au iā Walter Ritte, kekahi o nā hulu kūpuna o nā mea hoʻouluulu Hawaiʻi, a ʻo “ʻAnakala Walter” kona inoa e hea ʻia e ka lehulehu. Ua kaulana ʻo Ritte i nā makahiki kanahiku, i kona noho ʻana ma Kahoʻolawe i mea e kūʻē i ka hoʻomaʻamaʻa pōkā pāhū ʻia e ka pūʻali koa o ʻAmelika. Ua komo pū ʻo Ian Lind ma kēia kūʻē ʻana; kapa ʻia ia hui kūʻē iā “Kahoʻolawe Nine.”

Noho ʻo Ritte ma Molokaʻi, ka mokupuni lēʻī ʻole o ka paeʻāina. ʻAʻole lele ka mokupuni o nā hui mokulele nui i laila, a ʻo ia ka makemake o ko laila poʻe. Ua hōʻea aku au ma kekahi mokulele pelemakani he Cessna 208, ʻeiwa ona noho, me kekahi mau kāne no Oʻahu e lele ana i Molokaʻi no ka ʻoihana kūkulu hale.

Aʻohe kukui hoʻokū a Molokaʻi a ʻaʻole maikaʻi ka ʻōnaehana kelulā. He 7,000 ka pūʻuo. ʻAʻole i hoʻūnukā ʻia ka hapanui o nā alanui a pono e kalaiwa ʻia ke kaʻa holo ʻāpuʻupuʻu. – kaupeʻa ʻia ka mokupuni e nā ala lepo lōʻihi. Ma kekahi o nā ala ʻāpuʻupuʻu, ʻaneʻane kahuli koʻu kaʻa hoʻolimalima. Ua makemake au e hoʻi, ua kāmoe naʻe a hiki aku i Moʻomomi, ma ka ʻākau komohana o Molokaʻi, kahi ʻīmaka e kilo i ka Pākīpika.

O Molokaʻi he wahi e pana ʻia mai ka wā kahiko a i kēia mua aku. Inā kalaiwa ʻoe i ka hikina, i ke awāwa ʻo Hālawa, ma laila e ʻike ʻia ai ke koena uluāoʻa – he hale pule o ke kenekulia 19, he heiau mai nā makahiki 600. Kū ko Molokaʻi i ka mālama ʻana i ko ka mokupuni nohona. ʻAʻole makemake i ka nohona Oʻahu a nohona Maui paha – huakūʻai ʻia a holopapa nā malihini e hoʻowahāwahā aku i kēia ʻāina. No ko Hawaiʻi poʻe mai ka lā puka i Haʻehaʻe a i ka mole ʻolu ʻo Lehua, a ia poʻe he limahana ma ka ʻoiʻenehana hoʻokipa, hoʻoukiuki ka ʻoiʻenehana hoʻokipa iā lākou. ʻO kā Daniel Immerwahr, he hoʻopaʻa moʻolelo o ka wā kahiko, iaʻu: “He mea mākoeā ia inā kou ʻimi ola ʻana ka mea e hoʻohaʻahaʻa ʻia nei ʻoe.”

O kā Ritte i kuhi mai ai: E lele i Molokaʻi, e kalaiwa i ka hikina he 12 mile, a huli i kona loko iʻa. A pēlā au i hana ai. Ua hiki aku au i kekahi ʻāina kāhelahela nona nā kumu kukui, nā hale hoʻāhu, a me ka punawai. ʻO kona wahi nō ia? ʻAʻole ʻo Ritte ma laila. Ua launa naʻe au me kekahi kanaka, ua hoʻolauna ʻo ia iā ia iho, ʻo Ua kona inoa, a ua ʻōlelo mai ʻo ia e lawe ʻo ia iaʻu iā Ritte. Ua nīnau au iā Ua i ka lōʻihi o kona hana ʻana me ʻAnakala Walter, a minoʻaka mai ʻo ia me ka ʻōlelo ʻana mai, “mai koʻu wā i hānau ʻia ai.” ʻO Walter kona makua kāne.

Ua kalaiwa ʻo Ua ma kona kaʻa holo ʻāpuʻupuʻu ma ka ua noe. He aniani pale makani kā kēia kaʻa, ʻaʻohe naʻe mea kāwele, a no laila, ua hoʻohina au mai ka pukaaniani aku a kāwele au i ke aniani.

Ua loaʻa ʻo Ritte e kū ana ma kekahi kahua, e komo ana i ka ʻāhina lepo a me ka pālule ʻeleʻele me ka ʻōlelo “Kill Em With Aloha.” Wīwī a pūkonakona ʻo Ritte – he 80 ona makahiki a he kanaka e huli kona lima i lalo. Ua hoʻoholo ʻia e iho i kai i hiki iā Ritte ke hōʻike mai i ka loko iʻa e nanea ai ka naʻau.

I ka hiki ʻana aku, ua alakaʻi mai ʻo ia iaʻu ma ke kuapā i ka hale i ʻako ʻia a kuhi akula i ke kai. Ma laila kekahi loko iʻa nunui i kāpili hou ʻia, ua kāpili mua ʻia he 700 makahiki aku nei. E kāpili hou ana ʻo Ritte i kēia loko iʻa no ka wā lōʻihi, no kona makemake e hōʻoiaʻiʻo, hiki i ka poʻe o Hawaiʻi ke hānai iā lākou iho.

Ike ʻia ka lololo Hawaiʻi ma kēlā me kēia mahele lāliʻi o ka loko iʻa. Kāpili ʻia ke kuapā a puni, a ma loko o ia kuapā e ʻāwili ʻia ai ka wai a me ke kai. Ma ka mākāhā e komo ai ka pua iʻa, a ālai ia mākāhā hoʻokahi i nā iʻa nui, ʻaʻole e puka i waho. A ma kahi e holo ai ke kai i loko, ma laila e holo ai ka iʻa a hiki ke loaʻa wale. “Hoʻokalakupua ka mākāhā,” i ʻōlelo mai ai ʻo Ritte.

I ka wā i hānai ai ʻo Hawaiʻi iā Hawaiʻi iho, ua nui nā loko iʻa o Hawaiʻi. ʻAʻole hiki i ko Ritte loko iʻa ke hoʻolako i ko Molokaʻi, a i ko Hawaiʻi hoʻi, hānai naʻe ʻo ia i kona kaiāulu. A i ka wā pōʻino – e laʻa me ka hū ʻana iho o ka lepo nona ka pōpilikia aka iʻa – he haʻawina ia no Ritte i kona nalu ʻana i ka hana a kona mau kūpuna.

Pēlā i hoʻonui ʻia ai kona nuʻukia mai ke kāpili hou ʻia ʻana o ka loko iʻa a i ke kōnea o ke ahupuaʻa. Inā hoʻokahe wai pono ʻia o uka o ka loko iʻa, ʻaʻole paha i hū iho ka lepo a me ka hoʻomake ʻana i nā aka iʻa. A inā hana pono ko Molokaʻi i ko lākou ahupuaʻa iho, e like me ka hana a nā kūpuna, hiki ke ʻemi mai ka paulele ma nā meaʻai o waho e hoʻokomo ʻia.

Ma nā makahiki i hala iho nei, ua waipahē mai ko Hawaiʻi. Ua poina i ka hana nui, i ke kahe koko, a i ka hana ma ka lepo. ʻAʻole i noʻonoʻo i ka hopena o ka hoʻololi ʻana i ka nohona. Ua kū i ka pāloli, kū hoʻi i ka nohona ʻē. Wahi a Ritte, “ʻaʻole au he ʻAmelika. Makemake au e ola kaʻu ʻohana. A ʻaʻole hoʻi e ola ana me nā loina ʻāinapuniʻole.” Ua hoʻolale mai ʻo ia, “e nānā i ke aupuni. E nānā i kēlā kāne i noho pelekikena ma mua. E lilo hou ana ʻo ia, ʻo ia ka pelekikena. He kanapapiki. ʻAʻohe oʻu mahalo iā ʻAmelika. ʻAʻohe kumu e hoʻolilo ai au he ʻAmelika.”

I ko Ritte manaʻo, ma hope paha o kona hala ʻana, e kūʻokoʻa hou ana ʻo Hawaiʻi. “Nui nā kānaka hauʻoli ʻole. E luku ʻia ana paha. Pīʻena ka poʻe. ʻAʻole ia he hulihia e pono ai.”

Hiki ke pūʻiwa paha i ka hulihia. I ko Ritte manaʻo, ke hoʻomākaukau nei kāna hana ma Molokaʻi iā Hawaiʻi i ka hulihia e hiki koke mai ana, ʻoiai e pau ana paha ka maluhia o ka honua a hoʻoulu ʻia ka lāhui Hawaiʻi e ʻimi kūʻokoʻa. Hoʻopuka mai ʻo Ritte, “ʻaʻohe hopohopo o ka lauhulu no ko lākou manaʻo ʻi ke kāohi ʻia ʻana o ka lāhui Hawaiʻi; e kāohi wale ʻia iho.’ Ke piʻi nei naʻe ka pīhoihoi, ʻaʻole hiki ke kāohi ʻia.”

Ma koʻu kipa ʻana aku i ka Puʻuhonua O Waimānalo, ke kauhale i koho ʻia ʻo ia ke kahua nui o ka Nation of Hawaiʻi e Dennis Kanahele a me Brandon Makaʻawaʻawa, ua hoʻokipa mai ʻo Makaʻawaʻawa iaʻu i ke keʻena nui, kohu hale aupuni kahi e hoʻoholo i ka papa hoʻolālā a kūkā i ka pilina kūwaho. Ua huakaʻi iho nei ʻo Kanahele a me kona kuhina kūwaho i ka ʻĀina Pākē kohu huakaʻi ʻelele aupuni. Ua hoʻokumu ʻia nā palapala ʻaelike maluhia me kekahi mau ʻAmelika Maoli ma ka ʻāinapuniʻole, i like ia palapala ʻaelike me ka palapala ʻaelike kahiko ma waena o ʻAmelika a me ke Aupuni o Hawaiʻi.

I kēia mau lā, ʻaʻohe o lāua hoihoi i ka hana a ʻAmelika. I ko lāua manaʻo, he paokoke nā kānaka e hana nei me ʻAmelika, e like me Kūhiō Lewis a me Brian Schatz. A ʻo Bill Clinton ka pelekikena ʻoi loa o ʻAmelika, no ka mea, nāna nō i pūlima i ka pila mihi. Ua hānau a hanai ʻia ʻo Barack Obama ma Oʻahu, ʻaʻole naʻe ʻo ia i hana i kekahi mea no ka lāhui Hawaiʻi. Eia kā, he hale ko Obama he ʻelima mile mai ka Nation of Hawaiʻi aku. Hoʻopuka mai ʻo Kanahele, “he kumu paha ko nā Obama kūʻai ʻana i ka hale ma Waimānalo, a ʻo ia kumu paha o kā mākou hana.”

Ma waho, kilihune iho ka ua ma ka hale a ʻauana wale nā moa a me nā pōpoki. ʻOluʻolu ʻo loko, ʻaʻole ia ʻo ke Keʻena Ololaha, he wahi hoʻomalu nō nona ka pani puka kūkaehao a me nā paia i uhi ʻia e nā pepa a me nā palapala hoʻolālā. Ma kekahi ʻaoʻao o ka lumi ke kapuahi, a ma luna o ka haka kau kapuahi kekahi palapala ʻāina nui e hōʻike iā Hawaiʻi ma waena konu, a me nā kiʻi o ka Mōʻī Wahine ʻo Liliʻuokalani a me kona kaikunāne, ka Mōʻī Kāne ʻo Kalākaua. Ma laila pū kekahi koholā lāʻau i kālai ʻia a me nā palaka lāʻau i kālai ʻia ai nā inoa a me nā kūlana o nā lālā o ka māhele mana hoʻokō. Ma kekahi paia i hoʻokau ʻia ai kekahi kope o nā Palapala Hoʻopiʻi Kūʻē, nā palapala hoʻi i lawe lima ʻia i Wakinekona D.C. i ka makahiki 1897 e nā lālā o ka Hui Aloha ʻĀina a me ka Hui Kālaiʻāina.

Kiʻekiʻe ʻo Kanahele me nā poʻohiwi laulā a me ka pāpālina luluāʻina. He naʻau aliʻi a he ʻano kūoʻo kona, ke komo ʻo ia i ka lumi a walaʻau, hoʻomalu mai ka poʻe. Hoʻomākeʻaka a ʻoluʻolu pū. Wahi a kekahi poʻe, kohu Kamehameha a hiki ke ʻike ʻia. Ua haʻi mai nō ʻo ia, he mamo ʻo ia a kekahi ʻohana o Kamehameha, “he kupuna kuaiwa.” I kēia lā, kaulana ʻo ia i kona inoa kapakapa, ʻo Bumpy.

I koʻu nīnau ʻana aku inā i noho ʻo ia me nā mamo a nā kānaka hoʻohuli aupuni, ua hōʻeu ʻia nō. Kohu mea lā, kamaʻāina nā kānaka a pau o Hawaiʻi kekahi i kekahi, a he ʻoiaʻiʻo paha nō. Ua haʻi mai ʻo Kanahele, ua walaʻau lāua ʻo Thurston Twigg-Smith, he moʻopuna a Lorrin A. Thurston, kekahi o nā kānaka i hoʻokahuli aupuni, he mau makahiki aku nei. I ia wā, ʻo Twigg-Smith ka luna hoʻopuka o ka nūpepa ʻo Honolulu Advertiser, a hoʻomaopopo ʻo Kanahele i ka lumi a lākou i noho ai – he lumi hoʻohiluhilu me nā puke he nui. “Ua pīhoihoi au no ka mea ʻo ia ke kāne, ʻeā? Ua komo ʻo ia ma ia hana,” i ʻōlelo mai ai ʻo Kanahele.

Ma hope o ia kūkākūkā ʻana, ua “ʻino ka manawa.” “Ua kapa ʻo ia iā mākou he kanaka ana.” A ua kūpaʻa ʻo Twigg-Smith ma hope o nā hoʻokahuli aupuni. Ua haʻi au iā Kanahele i koʻu heluhelu ʻana i kā Twigg-Smith moʻolelo o ka hoʻokahuli aupuni, a me kona kapa ʻia ʻana o ka hoʻokahuli aupuni he “Kahuli Aupuni Hawaiʻi.”

Ua kūpaʻa ʻo Twigg-Smith, ua hana kona kupuna kāne “i ka mea pono āna i manaʻo ai he hana pono o ia manawa,” i ʻōlelo mai ai ʻo Kanahele. I ko Kanahele nīnau aku, “A he mea pono ia?,” ua pane koke mai ʻo  Twigg-Smith. ʻAe, he mea pono ka hoʻokahuli aupuni, i ʻōlelo mai ai ʻo ia. Ua pūʻiwa ʻo Kanahele i kona hoʻomaopopo ʻana i kēia kūkākūkā ʻana. “Manaʻo nō ʻo ia i ka hana pono a kona kupuna kāne.” (Ua make ʻo Twigg-Smith i ka mahiki 2016.)

Aʻole e hoʻāʻō nei ʻo Kanahele lāua ʻo Makaʻawaʻawa e hoʻokumu hou i ke aupuni mōʻī. A ʻaʻole hoʻi lāua e hoʻokumu ana i ke aupuni na ka lehulehu. Ma kekahi kumukānāwai a Kanahele i haku ai i ka makahiki 1994 e ʻike ʻia ai kekahi aupuni e like ma ka pili nohona, nona ka ʻaha kupuna a me nā māhele kau kānāwai me nā kānaka maoli a me nā kānaka ʻē. “He kuanaʻike Hawaiʻi no ke aupuni,” i ʻōlelo ai ʻo Makaʻawaʻawa. “ʻAʻole ia he aupuni na ka lehulehu a i ʻole he paimana aupuni a i ʻole he pailehulehu aupuni, a i ʻole kekahi aupuni e like me kēlā. ʻO ko kākou aupuni ia.”

He nuʻukia kā Kanahele no kēia mua aku, ʻo ia hoʻi, e kāʻili mai iā Hawaiʻi mai ʻAmelika mai a emi iho ka pono o ka ʻoiʻenehana hoʻokipa a me ka pale kaua. He mau ʻaʻa uku ʻole ʻia lāua ʻo Makaʻawaʻawa, i ʻōlelo mai ai ʻo Makaʻawaʻawa. “ʻO ka mea pōmaikaʻi, he mau wāhine kākoʻo kā māua, na lāua i kākoʻo iā māua i kēlā makahiki kēia makahiki.” Wahi a Makaʻawaʻawa, ua uku lāua i nā ʻauhau waiwai “he nui ʻino,” akā ua noʻonoʻo i ka palapala hoʻolimalima he 65-makahiki i hāʻawi ʻia i ka pūʻali koa i ka makahiki 1964, he $1 ma Pōhakuloa, kekahi ʻāina i hoʻolilo ʻia i kahua pūʻali koa, he mau kaukani ʻeka kona nui ma ka moku o Keawe. A no laila, ʻewalu makahiki aku nei, ua hoʻoholo lāua e uku $1 o ka makahiki. Huhū ka mokuʻāina, i ʻōlelo mai ai ʻo ia, ʻaʻohe naʻe ona nānā. Ua hoʻopuka mai ʻo ia, “ʻo ko kākou ʻāina nō ia.”

Ua pono au e nīnau: Pono e loaʻa kāu pūʻali koa iho, ʻaʻole anei? E like me ka pūʻali koa ʻAmelika e puni ana. Hoʻonoho ʻia he 50,000 kānaka o ka pūʻali koa ma ka paeʻāina. Ke hiki aku nei kākou i ka hopena o nā palapala hoʻolimalima he 65 makahiki a pono e haku hou i ia mau palapala hoʻolimalima i loko nō o ʻelima makahiki, a ua hoʻomaka nō ka paio kālaimanaʻo o nā palapala. Ua manaʻo au no ke kokoke o ke Kikowaena Pūʻali Kaua Lewa ʻo Bellows, he hoʻokahi a ʻelua paha mile iho. Ua hōʻoia mai ʻo Kanahele. “Pono e hoʻokumu ʻia ka pūʻali koa,” i ʻōlelo mai ai ʻo ia. “Pono e hoʻomalu i ke kumuwaiwai kūlohelohe.” Inā ʻaʻole, e “lilo ana iā haʻi.”

Ua nīnau aku au i ko lāua manaʻo no nā kānaka e noho nei ma Hawaiʻi – nā kānaka hoʻi e noho nei ma ʻaneʻi no nā hanauna, nā mamo hoʻi a nā limahana mahi a iʻole na mikionele – nā kānaka koko Hawaiʻi ʻole hoʻi. Nui ʻino paha nā kānaka koko ʻole e kākoʻo i ka pono Hawaiʻi, aia a kūkākūkā ʻia ko lākou haʻalele ʻana. “Noʻonoʻo māua i kēlā,” wahi a Kanahele, no nā “kānaka hala ʻole. Na ʻAmelika a me ka mokuʻāina ʻo Hawaiʻi i hōʻino. E kuhikuhi kākou i ia mau mea.”

A ʻaʻole lāua makemake e kāʻili i nā ʻāina a pau o Hawaiʻi, he 4 miliona ʻeka, i ‘ōlelo mai ai ʻo Makaʻawaʻawa. “Ke nānā nei māua i nā ʻāina kaʻahemo he 1.8 miliona ʻeka” – ʻo ia hoʻi, nā ʻāina lei aliʻi a me nā ʻāina aupuni i kāʻili ʻia i ka hoʻokahuli aupuni a lilo iā ʻAmelika ma ka hoʻohui ʻāina ʻana – “ʻaʻole māua nānā i nā ʻāina pilikino. ʻO nā ʻāina mokuʻāina wale nō.”

Ua hoʻoponopono mālie ʻo Kanahele iā ia, “A ma hope aku e kāʻili i nā ʻeka he 4 miliona. E kāʻili i nā mea a pau.”

Ma koʻu palapala ʻana i kēia moʻolelo, ua māuiui aku au: He aha ka ʻaiʻē a ʻAmelika iā Hawaiʻi a i ka lāhui Hawaiʻi? ʻOi aku naʻe paha ka pono o kēia nīnau:  I ka wā hea a pau ai kekahi kaumokuʻāina? I ka wā i hoʻokahuli ʻia ai ke aliʻi? I ka heheʻe ʻia ʻana o ke kālā? I ka make ʻana o ke kanaka ʻōlelo hope loa? No nā makahiki he nui, ua manaʻo au, ʻo ka hoʻohui ʻāina ʻana i ka makahiki 1898, ʻo ia ka wā i pau ai ke Aupuni o Hawaiʻi. Ua palapala ʻia ka manawa i hoʻokani hope ʻia ai ke mele aupuni e ka Pāna Hawaiʻi Aliʻi, a me koke alakaʻi pāna uē ʻana ma ko lākou hoʻokani ʻana. Ma hope iho ka pū hoʻohanohano he 21, ka hoʻohanohano aupuni hope i ka hae Hawaiʻi. A hoʻokani ka pū kani koa i ke mele wā maluhia. Ua ʻike ʻia ka hoʻopau ʻia ʻana o nā aupuni mōʻī o ka honua ma ka mōʻaukala. Pēlā pū me nā aupuni ʻemepela.

O ka hoʻokahuli ʻia ʻana o ke aupuni Hawaiʻi ke kaʻina mua ma ka pukaʻina e hoʻonele loa ai ka Hawaiʻi, a hoʻokaʻawale ʻia lākou mai ka ʻāina aku a me kona moʻomeheu, a hulihia ka mōʻaukala Hawaiʻi. A he mea nunui ia no ʻAmelika. Ua paʻa ke kuanaʻike, i hoʻopuka ʻē ʻia ma kēia makasina e kekahi luna ʻoihana moku i līkaia ʻia, ʻo Alfred Thayer Mahan i ka makahiki 1890, pono ʻo ʻAmelika e huli i kona maka a hoʻonui i ka palena ʻāina, e kūpale i ka manaʻo ʻAmelika.

Ua kūʻē naʻe kekahi i kēia manaʻo hoʻonui ʻāina o ʻAmelika, me ka manaʻo, pono e ʻae  ʻia ka noho ʻana, ʻo ia ka ʻōnaehana aupuni ʻAmelika maoli. ʻO nā kānaka hoʻopau kuapaʻa ke kūʻē i ka manaʻo hoʻonui ʻāina a ua kākau lākou ma kēia makasina, ʻo Mark Twain ʻoe a ʻo ka luna hoʻoponopono nui a The Atlantic ʻo William Dean Howells ʻoe, aia lāua ma ka Hui Kūʻē ʻImepeliala. (Ua hoʻopaʻapaʻa naʻe kekahi mau kānaka kūʻē ʻimepeliala i ka hoʻonui ʻāina no ko lākou hoʻokae ʻili – ʻaʻole e komo nā kānaka pāʻele a i ʻole nā kānaka e hoʻomana ʻole iā Kristo, a i nui hoʻi ia mau kānaka ma Hawaiʻi.)

O kēia ka paio kālaimanaʻo a ʻAmelika no ko lākou kuleana ma ka honua, a ua poni ʻia ʻo Grover Cleveland ʻo ia ka pelekikena i Malaki o ka makahiki 1893 no ka manawa ʻelua. ʻO Cleveland ka pelekikena 24 o ʻAmelika, a me ka 22; aia kā Benjamin Harrison kau ma waena. Aia a hoʻi ʻo ia i ka Hale Keʻokeʻo, ua hoʻoponopono koke ʻo ia i ka mea āna i manaʻo ai he hewa a Harrison. ʻO ka mea mua ka “nīnau o Hawaiʻi.”

Ma hope o ke kākau ʻana iā Harrison i Ianuali o ka makahiki 1893, ua leka aku ka Mōʻī Wahine ʻo Liliʻuokalani i kona “hoa pili” ʻo Cleveland ma kona ʻano he pelekikena. “He noi koʻu e nalu iho ʻoe i kēia mea, he mea e hihia ai koʻu lāhui,” āna i kākau ai, “a kōkua laulauna mai ma o ka hoʻoponopono ʻana i ka hewa i hana ʻia ma luna o mākou, mai ka ʻōnou ʻoihana moku o ʻAmelika ma ke awa maluhia.”

Oiai ua hoʻouna ʻo Harrison i kekahi palapala ʻaelike i ke Kenekoa e hoʻopaipai i ka hoʻohui ʻāina ʻana, ʻo kā Cleveland hana pelekikena mua ka unuhi ʻana i ia palapala ʻaelike a e noiʻi i ka hoʻokahuli aupuni. Ua aʻo iho ʻo Cleveland i ke kāʻili ʻia ʻo Ka Hale Aliʻi ʻo ʻIolani e nā lālā o ke Kōmike Palekana a me kā lākou mea kākoʻo – a ua hoʻopaʻahao ʻia ka Mōʻī Wahine ʻo Liliʻuokalani i nā lumi moe o luna no ʻewalu mahina – a ua hoʻowelo i ka hae ʻAmelika ma luna o ka hale aupuni nui ma ke kahua hale aliʻi. Ua kauoha aku ʻo Cleveland e huki i ka hae ʻAmelika i lalo a hoʻihoʻi ʻia ka hae Hawaiʻi.

Ua hoʻopanepane ka ʻAhaʻōlelo Lāhui, kahi e hoʻohālikelike ʻia ai ʻo Cleveland he unuhi aupuni ʻo ia. Ua hoʻāhewa kekahi kenekoa iā ia i ke koho ʻana i ka “naʻaupō, ka hihiu loa, a me ke aliʻi ʻē ma luna o ka poʻe ʻAmelika.”

A loaʻa mai ka hāʻina o ka noiʻi a Cleveland i kauoha ai. I kona hoʻouna ʻana aku i ia palapala i ka ʻAhaʻōlelo Lāhui, ua wehewehe ʻo ia ʻo ka hoʻokahuli aupuni ʻana ka “hoʻouka kaua,” a ua hāʻawipio kū manawa ka mōʻī wahine.”

Ua hoʻouna hikiwawe ʻo Cleveland i kāna kuhina kūwaho i Hawaiʻi, ʻo ka Lunamakaʻāinana ʻo Albert S. Willis o Kenekuke, e hoʻonoho hou iā Liliʻuokalani ʻo ia ka mōʻī. ʻO kā Willis hololani ma Honolulu, ʻo ia ka nuku aʻo hope loa i nā kānaka hoʻokahuli aupuni e hoʻopau i kā lākou aupuni hou, a me ka hoʻopaʻa ʻana i ka hoʻohiki maiā Liliʻuokalani mai e kala i ia mau kānaka. Ua hoʻopaʻapaʻa naʻe nā kānaka o  ke Aupuni Kūikawā, ʻaʻohe kuleana o ʻAmelika e kauoha aku.

“ʻAʻole mākou ʻike i ke kuleana o ka Pelekikena o ʻAmelika e ʻākeʻakeʻa i kā mākou hana kūloko,” i kākau ai ʻo Sanford Dole, ka pelekikena o kā Hawaiʻi māhele mana hoʻokō hou. “Hōʻole ke Aupuni Kūikawā me ka hōʻihi a me ke kānālua ʻole e kākepakepa i ke noi a ka Pelekikena o ʻAmelika e hoʻokuʻu i ka mana i ka Mōʻī Wahine o ka wā i hala.”

He pane ʻino loa ia. Eia aʻe ʻo Dole a me kona mau hoa ʻōhumu e kuahaua ana i ke kūʻokoʻa o kā lākou aupuni – a e hōʻole ana i kā Cleveland hoʻāʻo e hoʻonoho hou i ke aupuni mōʻī a lākou i hoʻokahuli iho nei – me ka hoʻohana ʻana i ka pūʻali koa ʻAmelika e hoʻokō i ka hoʻokahuli aupuni, a me ka hoʻowelo ʻana i ka hae ʻAmelika ma ko lākou hale aupuni.

Ma Ianuali o ka makahiki 1894, ua haʻi manaʻo ʻo Zephaniah Spalding, he ʻAmelika noho loa o Hawaiʻi i lilo i pālona mahi kō, ma mua o ke Kōmike Kenekoa Pilina Kūwaho e pili ana i nā hanana ma Honolulu. “Kohu aupuni ʻimepeliala lākou,” i hōʻike mai ai ʻo Spalding. “He 15 kānaka paha o ka ʻaha kūkā a piha me nā kānaka pāʻoihana o Honolulu,” na lākou “e hākiu i ka pāʻoihana o ke aupuni, e like me ia i hana ʻia ma ka hale hana nui a i ʻole pāumu.”

Me ke kākoʻo o ko nā pae kiʻekiʻe o ke aupuni ʻAmelika, ua hoʻokahuli kūleʻa ʻia nā kānaka kipi i ke aupuni mōʻī. Ua hoʻonoho ʻia ke aupuni ʻimepeliala a ʻo Dole kona pelekikena.

Ua hoʻopaʻapaʻa ko ʻAmelika e pili ana iā Hawaiʻi no ʻelima makahiki ma hope o ka hoʻokahuli aupuni. A i ka hoʻohui ʻāina ʻana o ʻAmelika iā Hawaiʻi i ka makahiki 1898 ma lalo o Pelekikena William McKinley, ua lilo ʻo Dole ʻo ia ke kiaʻāina mua loa o ka panalāʻau ʻAmelika. I kēia lā, kamaʻāina ka hapanui o nā ʻAmelika i kona inoa no ka ʻoihana hala kahiki a kona hoahānau i hoʻomaka ai.

Aʻole ʻo ka mamao o Hawaiʻi, he paeʻāina he 5,000 mile maiā Wakinekona mai, ke kumu nui o ka paio kālaimanaʻo o Hawaiʻi. ʻAʻole hoʻi ʻo ka mōʻaukala kahiko ka paio kālaimanaʻo o ke kūʻokoʻa Hawaiʻi. Ua pane ʻo ʻAmelika i ka  “nīnau o Hawaiʻi” ma ka hoʻoholo ʻana i ka pau ʻole o kona hoʻonui ʻia ʻana ma Kaleponi, e hoʻonui hou ʻia naʻe i waho. He kuanaʻike ʻāniha ko Harrison. He kuanaʻike ʻimepeliala ʻole ko Cleveland. Ua lanakila naʻe ʻo Harrison i kēia paio manaʻoʻiʻo (a aumihi ihola ma hope o kona komo ʻana ma ka Hui Kūʻē ʻImepeliala), a he mokuna nui ia ma ka pilina kūwaho ʻAmelika. Hiki ke kaha ʻia ka laina pololei mai ka hoʻokahuli aupuni a i ka pōkā pāhū ʻia ʻana o Puʻuloa a i ke kulekele kūwaho ʻAmelika i kēia lā, me ka manaʻo hoʻomalu i ke aupuni nonoa na ka lehulehu.

Maʻalahi paha ka mahalo ʻana i kēia ʻano ke noʻonoʻo i kēlā a i kēia. I ke kenekulia i hala iho nei, he mea pono ko ʻAmelika mana honua, i loko nō naʻe o kekahi mau ʻaʻe  loa ʻana. ʻO kahi kaʻakālai ma ka Pākīpika ka mea e lanakila ai ʻo ʻAmelika i ke Kaua Honua II (a me ke kumu nui i komo ai ʻo ʻAmelika i ia kaua). He manehu kaulike a palekana ʻo ʻAmelika ma ka Pākīpika i kēia au hou. Pehea e hulihia ai ka honua inā ʻaʻole ʻaʻa ʻo ʻAmelika iā Xi Jinping a i ʻole iā Vladimir Putin?

Akā inā ʻōlelo ʻia, ʻaʻole hiki ke ʻalo aʻe ko ʻAmelika noho ʻana ma Hawaiʻi, a i ʻole, he mea pono ia, ke kāpae ʻia nei nā loina a ʻAmelika i hoʻokumu ʻia ai. ʻO ko ʻAmelika hoʻonui ʻana aʻe i ka Pākīkpika ke kumu e ʻike ʻia nei ko ʻAmelika mana o ka honua. A ua hoʻomaka ʻia ma ka hoʻokahuli aupuni ma Honolulu, he kipi ʻimepeliala e kūʻē ʻia e ʻAmelika o kēia au.

O ka haʻawina nui paha o ka mōʻaukala, nōhihi a kānalua nā hanana o ke au – inā he koho pāloka pelekikena a he hoʻokahuli aupuni paha. Ua haʻi mai ʻo John Waiheʻe, ke kiaʻāina o ka wā ma mua, ʻaʻole ʻo ia manaʻonaʻo i ke ea Hawaiʻi, e aho paha ka manaʻonaʻo ʻana i kekahi hopena ʻokoʻa – e noʻonoʻo ʻole ʻia i kēia wā.

Aia ʻo Waiheʻe ma kekahi hui o nā alakaʻi o Hawaiʻi e hoʻolālā nei i nā pahuhopu like ʻole o kēia mua aku. Manaʻonaʻo ʻia nā pilikia o Hawaiʻi: ka waiwai kūwaho e hoʻololi ana i ke ʻano o Hawaiʻi, ke kaukaʻi ʻana ma luna o ka ʻoihana hoʻokipa, ka papaha pōʻino kūlohelohe, ka wāwahi ʻana i ke aupuni ʻAmelika. Hiki ke koho e huli kua, e ʻae i nā mea e kū nei, he koho pōpilikia ia i ko Waiheʻe manaʻo.

Pēlā pū ka manaʻo o Jon Kamakawiwoʻole Osorio, kekahi lālā o ia hui. ʻO Osorio ka luna o Hawaiʻinuiākea, Ke Kula o ka ʻIke Hawaiʻi ma ke Kulanui Hawaiʻi ʻo Mānoa. ʻAʻole paha hiki ke hoʻoponopono i ka hewa o ke au i hala, i ʻōlelo mai ai ʻo ia iaʻu, akā, ʻo ka hoʻāʻo ka mea pono. “Inā ʻaʻohe loli, e pau ana ka pulu, ʻaʻole lau kanu,” i hoʻopuka mai ai ʻo Osorio. “E pilau ana.” (A ʻo kona manaʻo no nā hanana a ʻAmelika, ua ʻōlelo ʻia mai: “ʻAʻohe pono o ka noho aupuni ʻana o Trump ma luna o kekahi mea, pau pū me ʻAmelika.”)

I ko Osorio manaʻo, e aho ke kaʻakālai lio Trojan – he aupuni mokuʻāina i lilo i kekahi mau hui moekahi e makemake e pau ai ka nohona pūʻali koa, e makemake hoʻi e pau ai ke kaukaʻi ʻana ma luna o ka ʻoihana hoʻokipa, nā hui hoʻi e ʻike i nā papaho o ka ʻoihana mahiʻai puni makahiki,” i helu ai ʻo ia. “E kaʻawale mai ʻAmelika mai ma ka moʻomeheu a ma ka launa ʻana. ʻAʻole e hāʻawipio i ke kūʻokoʻa, e hoʻokō naʻe i kekahi mau hana i kēia manawa, ʻaʻole e kia ka manaʻo i ka wā i hala, e kia hoʻi i kēia mua aku.

Ike ʻia naʻe ka mōʻauakala i nā wahi a pau o Hawaiʻi. Ma Molokaʻi hikina, ua kalaiwa au a hala kekahi hale me ka hōʻailona i kona pā hale, i pena ʻulaʻula ʻia ai ʻo 1893. Ma Kauaʻi, ke kalawa ʻoe i ke komohana hema a hala ʻo Hanapēpē a i Waimea, hiki iā ʻoe ke hele ma ka uapo ʻō kohola a ʻike i kahi i pae ai ʻo Kāpena James Cook i ka makahiki 1778. Ma ʻō iki aku o ia wahi ka pūʻoʻa uahi o ka mahi kō. Hiki ke ʻike ʻia nā koena o nā kenekulia i hala. He ʻāina kaʻawale ʻo Hawaiʻi i ka wā kahiko, ʻaʻole pēlā i kēia manawa, ua hulihia i nā kānaka o waho. Mau nō naʻe ka heleleʻi ʻana iho o ka manakō a me ka pā kōnane a ka mahina ma luna o ka Pākīpika. Aia nā Hawaiʻi ma ʻaneʻi, a no Hawaiʻi lākou.

Ma koʻu palapala ʻana, ua nūnē mai kekahi mau Hawaiʻi iaʻu, ʻaʻole paha e kūʻokoʻa ana ʻo Hawaiʻi ma o ka ʻae ʻana mai o ʻAmelika, e kūʻokoʻa ana nō i ka wāwahi ʻia ʻana o ʻAmelika ma lalo o kēia kau pelekikena ʻelua a Trump a i ʻole kekahi hulihia aʻe o ka honua. Kāpae mau ʻia ka manaʻo o ke kūʻokoʻa o Hawaiʻi me ka hoʻopaʻapaʻa ʻana iho, inā ʻaʻole i kāʻili ʻia ʻo Hawaiʻi e ʻAmelika, na Beretania, na Iāpana, a na Rūsia paha ka mea i kāʻili. I kēia mau lā e hoʻolālā nei nā Hawaiʻi i ka hoʻihoʻi ʻia ʻana o ke ea Hawaiʻi i ka hāʻule ʻana iho o ʻAmelika.

Hulihia nā mea a pau; ua hulihia nō ʻo Hawaiʻi. I kēia mau lā, e hoʻāʻo ana au e maopopo i nā mea i ʻaihue ʻia maiā Hawaiʻi aku, a pehea e hoʻihoʻi ʻia ai. ʻAʻohe oʻu maopopo a i kēia manawa ʻānō, ʻaʻole ʻo ka hoʻokahuli aupuni ʻo ka moʻolelo o Hawaiʻi. ʻO ka moʻolelo o ʻAmelika nō ia. He moʻolelo ia e aʻo nei i ka haʻawina waiwai, ʻaʻole e mahuʻi i ka paʻa mau loa o kekahi mea. Ma ka mōʻaukala e ʻike ʻia ai ka paʻa ʻole o nā mea a pau. Ua aʻo ʻo Hawaiʻi i ia haʻawina. E aho e aʻo pū ʻo Amelika.